Katalog monet Polski

Pod koniec X wieku obszar państwa polskiego obejmował ziemie w przybliżeniu podobne do dzisiejszej Polski. Ich rdzeń stanowiły tereny między Odrą a Bugiem. W tym czasie, za panowania Bolesława Chrobrego, rozpoczęła się historia polskiego pieniądza, która trwa już ponad tysiąc lat. W okresie średniowiecza terytorium Polski zmieniało się wielokrotnie. W XII wieku nastąpiło rozbicie dzielnicowe państwa. W XIV wieku, już po zjednoczeniu państwa, do Polski została przyłączona Ruś Halicka, która przez kolejne wieki była jedną z najważniejszych polskich krain. W tym czasie, pod koniec XIV wieku, wykształciło się pojęcie „Korony Królestwa Polskiego” (w skrócie – „Korona”). Był to synonim nazwy „Polska”. W XV wieku, w wyniku wojny trzynastoletniej, nastąpiło odzyskanie Pomorza Gdańskiego z rąk państwa krzyżackiego. Zapoczątkowało to trwający około 200 lat okres największej świetności Polski. W XVI wieku na mocy unii lubelskiej (1569) doszło do połączenia Polski i Litwy w jedno państwo federacyjne o nazwie Rzeczpospolita Obojga Narodów. Składało się ono z dwóch równoprawnych członów: Korony Królestwa Polskiego i Litwy. Jednocześnie edyktem Zygmunta Augusta (jako wielkiego księcia litewskiego) do Polski została przyłączona Ukraina będąca dotąd częścią państwa litewskiego. Ukraina stała się na kolejne stulecia jedną z krain Korony Królestwa Polskiego. W pierwszej połowie XVII wieku Rzeczpospolita obejmowała swym zasięgiem około 1 mln kilometrów kwadratowych. Od połowy XVII stulecia, w wyniku serii wojen (powstanie Chmielnickiego, wojna z Rosją, potop szwedzki) pozycja Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej zaczęła spadać. W XVIII stuleciu Rosja, Prusy i Austria dokonały serii rozbiorów (1772, 1793, 1795), po których państwo polskie na okres 123 lat przestało istnieć. Mimo wielokrotnych prób odzyskania niepodległości w XIX wieku, Polakom udało się tego dokonać dopiero na początku XX stulecia, po I wojnie światowej. Na wschodzie państwo polskie obejmowało Wileńszczyznę, ponadto granica przebiegała przez Białoruś i Ukrainę, dzieląc te dwie krainy między Polskę i ZSRR. Na zachodzie zaś w skład państwa polskiego weszła Wielkopolska oraz część Górnego Śląska. W roku 1939 ZSRR i Niemcy dokonały czwartego rozbioru Polski. Wschodnia część państwa polskiego z takimi miastami jak Lwów i Wilno została zagarnięta przez ZSRR i do Polski już nie wróciła. Po II wojnie światowej państwo polskie uzyskało obszar, który – przy niewielkich korektach w drugiej połowie XX wieku – stanowi do dziś terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Średniowiecze

Nominałem, który dominował w średniowieczu był denar. Przybierał on różne formy, m.in. brakteata (cienkiej, jednostronnie bitej blaszki), czy puła (monety bitej z czystej miedzi). Dopiero w okresie późnego średniowiecza, w XIV i XV wieku na ziemiach polskich pojawiły się inne gatunki pieniądza – kwartniki, szelągi, grosze i półgrosze. Były to nominały wyższe od denara. Szczególnie te ostatnie – półgrosze – cieszyły się w tym okresie dużą popularnością. Przez znaczną część XIV stulecia pieniądzem obiegowym w Polsce były monety obce – grosze praskie. Emisja monety złotej – florena Władysława Łokietka – miała charakter incydentalny.

Nowożytność

Polskie mennictwo nowożytne rozpoczęła wielka reforma monetarna dokonana przez króla Zygmunta Starego w latach 1526-1530. W obiegu pojawił się wówczas cały wachlarz nominałów: denary, ternary, szelągi, półgrosze, grosze, trojaki, szóstaki. W polskim systemie monetarnym znalazły się również monety złote – dukaty. Reforma Zygmunta Starego zapoczątkowała tzw. okres bimetalizmu, czyli funkcjonowanie systemu monetarnego w oparciu o dwa metale szlachetne. W okresie panowania Stefana Batorego rozpoczęto na większą skalę emisję talarów – najwyższego nominału srebrnego. Gatunkiem pieniądza, który zyskał największą popularność były trojaki. Monety te w czasach Stefana Batorego i Zygmunta Wazy emitowane były systematycznie, w dużych ilościach, i z dobrego srebra. Stały się one pieniądzem międzynarodowym. W okresie XVI-XVIII wieku były chętnie przyjmowane w Europie Środkowej, Wschodniej, na Bałkanach, w Turcji. Pod wieloma względami szczytowy okres polskiego mennictwa nowożytnego stanowiło panowanie Zygmunta III Wazy. W Polsce działały wówczas mennice koronne (Olkusz, Wschowa, Poznań, Malbork, Bydgoszcz, Lublin, Kraków, Warszawa), litewska (Wilno), miejskie (Gdańsk, Elbląg, Toruń, Ryga, Poznań, Wschowa) oraz prywatna mennica w Łobżenicy. Wyemitowano wówczas (w roku 1621) monetę polską o najwyższym nominale – studukatówkę. Pierwsze polskie banknoty pojawiły się pod koniec istnienia Rzeczypospolitej, w czasie powstania kościuszkowskiego (1794).

Polska pod zaborami

Polskie mennictwo nowożytne zakończył trzeci rozbiór Polski (1795). Nie zostało ono od razu zlikwidowane i zastąpione mennictwem państw zaborczych. Przez pewien czas rozwijało się równolegle z mennictwem Rosji, Prus i Austrii. Z okresu „Polski pod zaborami” można wyróżnić monety:
- zaboru austriackiego
- zaboru pruskiego
- Księstwa Warszawskiego
- Wolnego Miasta Gdańska 1808-1812
- Królestwa Polskiego 1815-1835 (zabór rosyjski)
- zaboru rosyjskiego
- Wolnego Miasta Krakowa1835

XX wiek

Już w okresie I wojny światowej pojawiły się emisje Królestwa Polskiego (tworu państwowego znajdującego się pod kontrolą Niemiec). Były to bite w żelazie monety o nominałach 1, 5, 10 i 20 fenigów oraz banknoty – marki polskie. Dopiero po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, pojawiło się mennictwo w pełni suwerenne. Początkowo obowiązującą walutę stanowiły marki polskie. W wyniku reformy z roku 1924 zostały one zastąpione przez złotego. Monety II Rzeczypospolitej od lat cieszą się wśród kolekcjonerów niesłabnącym zainteresowaniem. Do mennictwa polskiego okresu II wojny światowej zalicza się emisje Generalnej Guberni oraz Getta Łódzkiego. Z kolei historię mennictwa po II wojnie światowej można podzielić na okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz czasy współczesne (po denominacji w roku 1995).

Dariusz Marzęta