Katalog monet Stefana Batorego (1577-1586)

Stefan Batory od roku 1571 był księciem Siedmiogrodu. Zawdzięczał to poparciu sułtana Selima II. Kilka lat później, w Polsce, po ucieczce Henryka Walezego, na króla wybrano Annę Jagiellonkę. Na jej męża został wyznaczony książę Siedmiogrodu. Stefan Batory na początku 1576 roku zaprzysiągł pacta conventa, a następnie objął tron polski. Oznaczało to kolejną w historii Polski unię personalną – tym razem z Siedmiogrodem. Anna Jagiellonka bardzo szybko została odsunięta od jakiegokolwiek wpływu na rządy. Uznania Stefana Batorego za króla Polski odmówił Gdańsk. Oznaczało to wojnę Rzeczypospolitej z jej najpotężniejszym miastem. Wojna zakończyła się w roku 1577 zwycięstwem Batorego. Gdańsk wyszedł jednak z tego starcia z twarzą. Zniesione bowiem zostały niekorzystne dla gdańszczan tzw. statuty Karnkowskiego. Kolejna wojna Stefana Batorego – z Moskwą – również zakończyła się zwycięstwem Polski. Po zdobyciu przez wojska Rzeczypospolitej dwóch potężnych twierdz moskiewskich (Połock, Wielkie Łuki) i rozpoczęciu oblężenia trzeciej (Psków), rozpoczęły się rokowania pokojowe. W roku 1582 w Jamie Zapolskim podpisano korzystny dla Polski rozejm (odzyskanie Inflant i przyłączenie ziemi połockiej). W polityce wewnętrznej Stefan Batory wsławił się utworzeniem Akademii Wileńskiej oraz reformą armii (utworzenie oddziałów tzw. piechoty wybranieckiej). Król zmarł niespodziewanie w roku 1586, w wieku 53 lat.

Wielka reforma 1578-1580

Reforma monetarna Stefana Batorego uporządkowała rynek pieniężny Rzeczypospolitej oraz wprowadziła nowy, stabilny pieniądz. Pierwszym krokiem była ordynacja mennicza z roku 1578. W roku 1580 weszła w życie kolejna ordynacja – korekta i uzupełnienie poprzedniej. System wprowadzony w roku 1580 okazał się niezwykle trwały. Funkcjonował do końca panowania Stefana Batorego oraz przez kilkanaście kolejnych lat, w okresie rządów Zygmunta III Wazy. Najważniejsze elementy wprowadzonego w roku 1580 systemu to:
- emisja stabilnego i pełnowartościowego pieniądza powiązanego z systemem cesarskim
- ostateczna realizacja unii monetarnej polsko-litewskiej (monety koronne i litewskie miały być bite wg tej samej stopy i posiadać rysunek herbów zarówno Polski, jak i Litwy)
- uruchomienie nowej mennicy koronnej w Olkuszu

Mennice Rzeczypospolitej w czasach panowania Stefana Batorego

W omawianym okresie pracowały dwie mennice koronne – olkuska (rozpoczęła pracę w roku 1579) oraz poznańska (funkcjonująca od roku 1583). Mennica litewska mieściła się w Wilnie (pracowała podobnie jak olkuska – od roku 1579). Mennica emitująca monety dla Prus Królewskich znajdowała się na zamku w Malborku (pracowała od roku 1584).

Mennictwo miejskie rozwijało się w Gdańsku oraz w Rydze. Szczególnie bogate było w tym okresie mennictwo gdańskie. Obejmowało ono monety oblężnicze (nie zaliczane do monet Stefana Batorego) oraz monety miejskie Stefana Batorego. Wspomnieć należy również o gdańskich donatywach posiadających cechy zarówno monet, jak i medali. Były to wielokrotności dukatów, wykonane przez najlepszych artystów i przeznaczone na dary dla króla. Gdańskie donatywy bite dla Stefana Batorego były pierwszymi tego typu numizmatami w historii polskiego mennictwa (jeśli nie liczyć budzącej wątpliwości co do autentyczności donatywy Zygmunta Augusta z roku 1552). Jako donatywy bito również talary medalowe w mennicy ryskiej. Nie posiadały one cech mennictwa miejskiego.

Obce mennice pracujące dla Stefana Batorego

W Kurlandii, która była polskim lennem, w mennicy mitawskiej wybito serię dwudenarów litewskich. W starszej literaturze opisywano je błędnie jako monety lenne. Z kolei w Siedmiogrodzie, z którym Polska znalazła się w unii personalnej, w mennicy Nagy Banya bito talary i dukaty koronne.

Gdańskie monety oblężnicze

W czasie wojny Gdańska z Rzeczpospolitą, w roku 1577 wyemitowana została seria monet oblężniczych. Nie zaliczają się one do monet Stefana Batorego, lecz do monet bitych (tłoczonych) w okresie panowania Stefana Batorego. Obejmowały one szelągi (tłoczone przy użyciu maszyny walcowej oraz arcyrzadkie bite przy zastosowaniu metody młotowej), grosze, półtalary, talary oraz dukaty bite w odrębnej mennicy złotej. Herbem Gdańska kontrasygnowano również złote monety obce. Na obcych monetach srebrnych kładziono kontrasygnaturę przedstawiającą znak menniczy gdańskiego mincerza (być może kierownika złotej mennicy Gracjana Gonzalo).

Nominały

Mennictwo Stefana Batorego obejmowało następujące nominały:
- dukaty (bite według wcześniejszej ordynacji Zygmunta Starego z roku 1528) – ważyły 3,5731 g i zawierały 3, 4565 g czystego złota
- talary (bite ze srebra XIII ½ - łutowego) – ważyły 28,829 g i zawierały 24,324 g czystego srebra
- półtalary (srebro XIII ½ łuta) – waga 14,414 g; zawartość czystego srebra 12,162 g
- szóstaki (srebro XIII ½ łuta) – waga 4,881 g; zawartość czystego srebra 4,118 g
- trojaki (srebro XIII ½ łuta) – waga 2,440 g; zawartość czystego srebra 2,059 g
- grosze (srebro V 3/4 łuta) – waga 1,904 g; zawartość czystego srebra 0,684 g
- półgrosze (srebro V 3/4 łuta) – waga 0,952 g; zawartość czystego srebra 0,342 g
- szelągi (srebro II 7/8 łuta) – waga 1,134 g; zawartość czystego srebra 0,204 g
- dwudenary (srebro I ½ łuta) – waga 0,747 g; zawartość czystego srebra 0,070 g
- denary (srebro I ½ łuta) – waga 0,373 g; zawartość czystego srebra 0,035 g

Spośród wymienionych nominałów szczególne znaczenie miały trojaki, które w czasach panowania Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy pełniły rolę pieniądza międzynarodowego. Były bite wdużych ilościach i z dobrego srebra oraz posiadały atrakcyjną szatę graficzną. Zyskały sobie sporą popularność i w konsekwencji były chętnie przyjmowane nie tylko w Polsce ale również zagranicą: w Europie Środkowej, Wschodniej, na Bałkanach, w Turcji.

Dariusz Marzęta