Katalog monet Jana III Sobieskiego (1674-1696)

Jan Sobieski herbu Janina przyszedł na świat 17 sierpnia 1629 roku w Olesku. Kształcił się w latach 1643-1648, najpierw w Krakowie, potem – zgodnie z ówczesną modą – na Zachodzie Europy. Po powrocie do kraju uczestniczył w licznych kampaniach wojennych: z kozakami (pod Beresteczkiem został ciężko ranny), ze Szwecją, z Tatarami i z Turcją. W roku 1665 wziął ślub z Marią Kazimierą d’Arquien, czyli „Marysieńką”. Podczas rokoszu Lubomirskiego w latach 1665-1666 stanął po stronie króla Jana Kazimierza. Z kolei po jego abdykacji i wyborze na tron Michała Korybuta został liderem opozycyjnego stronnictwa „malkontentów”. W ciągu swojej długiej kariery politycznej sprawował najważniejsze urzędy: marszałka wielkiego koronnego, hetmana polnego koronnego, a następnie hetmana wielkiego koronnego. W roku 1673 odniósł znakomite zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem. Wkrótce potem wybrano go na króla Polski. Elekcja odbyła się w 1674 roku. Na koronację nie było jednak czasu. Sobieski ruszył bowiem na kolejną wyprawę wojenną. Koronacja królewska odbyła się dopiero w 1676 roku. W pierwszych latach panowania Jan III Sobieski dążył do reorientacji polityki zagranicznej Rzeczypospolitej. Uznał, że najbardziej niebezpiecznym przeciwnikiem Polski są Hohenzollernowie, nie zaś Turcja. W związku z tym zamierzał wystąpić przeciwko Brandenburgii i odzyskać Prusy Książęce. Planu tego nie udało mu się zrealizować, m.in. z powodu silnej opozycji magnackiej i nacisków Austrii. Król powrócił więc do tradycyjnego sojuszu z Habsburgami i polityki antytureckiej. Najbardziej spektakularnym sukcesem Jana III Sobieskiego była odsiecz wiedeńska w roku 1683. W roku 1686 król chcąc wciągnąć Rosję do antytureckiej Ligi Świętej zawarł tzw. pokój Grzymułtowskiego. Jan III Sobieski zmarł 17 czerwca 1696 roku. Jego panowanie jest oceniane pozytywnie. Był z pewnością wybitnym dowódcą wojskowym, jednym z największych w historii Polski. Jednak jako król nie odnosił już takich sukcesów. Z kolei w dziedzinie kultury pozostawił po sobie dzieło wyjątkowe. Jego „Listy do Marysieńki” stawiają go w szeregu najznakomitszych epistolografów doby baroku.

Uruchomienie mennic koronnych w Bydgoszczy i w Krakowie

Sejm koronacyjny w 1676 roku obok dewaluacji monety obiegowej podjął decyzję o otwarciu mennic: koronnej i litewskiej. Przyjęta ordynacja mennicza okazała się jednak zupełnie nierealna. Przewidywana stopa mennicza była oderwana od rynkowych cen srebra. Uznał to sejm nadzwyczajny w 1677 roku zalecając podskarbiemu powrót do ordynacji z roku 1658. Na podstawie uchwały sejmowej podskarbi w roku 1677 uruchomił mennicę bydgoską, a dwa lata później, w roku 1679 – krakowską.

Zgodnie z ordynacją z roku 1658 w mennicach koronnych bito:
- Orty (próba X, zawartość czystego srebra – 3,943 g)
- Szóstaki (próba VI, zawartość czystego srebra – 1,305 g)
- Trojaki (próba VI, zawartość czystego srebra – 0,631 g)

Ponadto:
- Talary (próba XIV, zawartość czystego srebra 25,232 g, pierwsze polskie talary z napisem na rancie: INGENTIBVS AVSIS QVO VIS MONSTRAT ITER)
- Dukaty (tradycyjna próba 23 ½ karatów złota i waga 3,5 g)
- Dwudukaty

W mennicy bydgoskiej wybito również serię medali i żetonów okolicznościowych związanych m.in. z elekcją i koronacją króla.

Rozliczenia skarbu z Tytusem Liwiuszem Boratinim

Jeszcze w czasach panowania Michała Korybuta kancelaria królewska wyliczyła dług skarbu państwowego wobec Tytusa Liwiusza Boratiniego na kwotę 1 600 000 zł. W roku 1678 sejm podjął decyzję o przekazaniu mu dzierżawy mennicy bydgoskiej. Cały zysk z działalności mennicy miał iść na poczet spłaty wspomnianego długu. Uchwała sejmowa została wprowadzona w życie w roku 1679. W tym samym roku Boratini dodatkowo wziął w dzierżawę nowo uruchomioną mennicę krakowską. Po jego śmierci w 1682 lub na początku 1683 roku obydwie mennice koronne zostały przejęte przez spadkobierców (wdowę Teresę w imieniu synów i córek). Administrację mennic objął ich opiekun, sekretarz królewski Bartłomiej Sardi. Na monetach koronnych nadal umieszczano inicjały TLB.

Mennice koronne w latach 1684-1686

Mimo iż dług nie został spłacony Boratinim, w roku 1684 odebrano im dzierżawę mennic koronnych. Z kolei wydzierżawiono je na rok kasztelanowi brzesko-kujawskiemu Spytkowi Pstrokońskiemu. W jego imieniu zakładem bydgoskim kierował Samuel Phachler, zaś krakowskim Gotfryd Bartsch.

Na początku 1685 roku posłowie pruscy wystąpili na sejmie ze skargą iż z mennicy bydgoskiej wychodzą monety gorsze o 20 procent niż nakazuje ordynacja mennicza. W związku z powyższym sejm podjął decyzję o zamknięciu mennic koronnych. Mimo uchwały sejmowej, w roku 1685 dzierżawę mennicy bydgoskiej przejął jeszcze na rok kasztelan inowrocławski Zygmunt Dąmbski. Występował on w imieniu spadkobierców Boratiniego, o czym świadczą litery TLB umieszczane na monetach. Ostatnie szóstaki i orty bito z datą 1686.

Podskarbiowie i dzierżawcy mennic koronnych

W omawianym okresie mennictwem koronnym kierowało dwóch podskarbich:
- Jan Andrzej Morsztyn herbu Leliwa (do roku 1683)
- Marcin Zamoyski herbu Jelita (1683-1689)

Dzierżawcami mennicy bydgoskiej byli:
- Michał Hoderman i Santi de Urbanis Bani (spółka w latach 1677-1678, inicjały MH i SB)
- Tytus Liwiusz Boratini ( 1679-1682, inicjały TLB)
- Spadkobiercy T. L. Boratiniego (1682-1684, inicjały TLB)
- Spytek Pstrokoński (1684-1685, inicjały SP i SVP)
- Zygmunt Dąmbski (1685-1686?, inicjały TLB)

Dzierżawcy mennicy krakowskiej:
- Tytus Liwiusz Boratini ( 1679-1682, inicjały TLB)
- Spadkobiercy T. L. Boratiniego (1682-1684, inicjały TLB)
- Spytek Pstrokoński (1684-1685, inicjały SP i SVP)

Mennica gdańska

W czasie panowania Jana III Sobieskiego w Gdańsku bito szelągi, talary oraz dukaty i ich wielokrotności. Uchwała sejmu z roku 1685 nakazująca zamknięcie mennic w Polsce nie dotyczyła mennicy gdańskiej. Zakładem kierował do 1685 roku Daniel Lesse, a następnie dotychczasowy probierz Christian Schirmer oraz jego brat Dawid Schirmer. Funkcję rytownika pełnił Jan Hoehn młodszy, wybitny medalier epoki baroku, zaś po jego śmierci Daniel Waron.

Dariusz Marzęta