Katalog monet Augusta II Mocnego (1697-1733)

W roku 1670 urodził się w Dreźnie Fryderyk August. Pochodził z panującej w Saksonii luterańskiej dynastii Wettinów. Tron saski objął w roku 1694. Trzy lata później, w roku 1697 został wybrany na króla Polski. Aby było to możliwe musiał dokonać konwersji i przejść na katolicyzm. Koronacja królewska odbyła się 6 września 1697 roku. W historii Polski była to kolejna unia personalna, tym razem z Saksonią. Początek panowania Fryderyka Augusta – w Polsce znanego pod imieniem Augusta II Mocnego – był nawet obiecujący. W roku 1699 zawarł z Turcją pokój w Karłowicach, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała obszary utracone w roku 1672 wraz z Kamieńcem Podolskim. W kolejnych latach okazało się jednak, że król planował realizować swoje ambicje polityczne kosztem Rzeczypospolitej. Już na początku swych rządów wprowadził do Polski wojska saskie, a następnie rozpoczął starania o uzyskanie dziedzicznego księstwa w Inflantach. Aby tego dokonać wciągnął Rzeczpospolitą w wojnę północną w której głównymi przeciwnikami były Rosja i Szwecja. Mimo iż Polska oficjalnie nie wzięła udziału w tym konflikcie, działania zbrojne toczyły się na terenie Rzeczypospolitej. August II Mocny związał się z Rosją. Początkowo przewagę uzyskała jednak Szwecja. W konsekwencji, w roku 1706 Wettin został zmuszony do abdykacji, zaś na króla Polski wybrano Stanisława Leszczyńskiego. Sytuacja zmieniła się w roku 1709, kiedy to wojska rosyjskie rozgromiły siły szwedzkie pod Połtawą. August II Mocny ponownie objął tron polski. Wiązało się to jednak z rosnącą zależnością od cesarza Rosji Piotra I. Symbolicznym momentem, od którego datuje się pełne uzależnienia Polski od Rosji są obrady Sejmu Niemego w roku 1717. August II Mocny zmarł 1 lutego 1733 w Warszawie. Jego panowanie jest oceniane negatywnie. Aby zrealizować swoje osobiste ambicje wciągnął Rzeczpospolitą w wyniszczającą wojnę północną, czego konsekwencją była rosyjska kuratela nad Polską przez kolejne dekady XVIII wieku. August II Mocny znany był z rozpustnego trybu życia i z licznych romansów. Niektóre źródła podają iż spłodził ponad 360 pozamałżeńskich dzieci.

Monety koronne

Za panowania Augusta II Mocnego nie działały ani mennice polskie, ani litewskie. W ścisłym tego słowa znaczeniu mennictwo koronne nie istniało. Zaprzysięgając pacta conventa Wettin zobowiązał się iż nie będzie bił monet dla Rzeczypospolitej. Mimo to mennica lipska za czasów Augusta II Mocnego emitowała monety na stopę polską. Chociaż uznaje się je za polskie, pod względem prawnym były to emisje saskie. Posiadały one prawo obiegu jedynie na obszarze Saksonii.

Kryteria, przy pomocy których z mennictwa saskiego wyodrębnia się monety polskie to polskie imię króla (August II zamiast Fryderyk August) oraz polskie nominały. Zalicza się do nich: szóstaki, orty, talary bankowe (na stopę burgundzką), półdukaty (bite również w srebrze) oraz dukaty (j. w.). Na talarach był umieszczany błędny, nic nie znaczący napis REX POLONIARUM. Stanowił on nawiązanie do monet weneckich, na których widniał napis DUX VENETIARUM.

Monety litewskie

Wielką zagadkę numizmatyczną stanowiło do niedawna pochodzenie szóstaków litewskich z inicjałami LP należącymi do Ludwika Pocieja, podskarbiego wielkiego litewskiego (1703-1709). W ostatnich latach ustalono iż zostały one wytłoczone w Moskwie, w Mennicy Admiralicji. Do ich produkcji użyto srebra słabej próby. Szacuje się iż zawierało ono zaledwie 50% kruszcu przewidzianego przez ordynację z roku 1658.

Numizmatyczne ciekawostki

Do tej grupy numizmatów można zaliczyć: medale, monety okolicznościowe, żetony i emisje prywatne. Wśród nich wyróżnia się wybita na stopę cesarską seria z motylem (talar, półtalar, ćwierćtalar, 4 grosze i grosz), która była używana w grach hazardowych. Do monet medalowych zalicza się m.in. talarową klipę strzelecką z roku 1699 przeznaczoną dla polskich magnatów, którzy w roku 1699 przyjechali do Drezna na zawody strzeleckie. Przy omawianiu emisji medalowych i okolicznościowych należy podkreślić, że mennictwo Augusta II Mocnego charakteryzuje wysoki poziom artystyczny. Duża zasługa przypada tu Heinrichowi Paulowi Groskurtowi – wybitnemu medalierowi schyłkowego baroku, zatrudnionemu w mennicy drezdeńskiej po śmierci Martina Heinricha Omeisa w roku 1703.

***

W grupie emisji prywatnych najbardziej znane są monety o standardzie półtalara i dukata upamiętniające postać prymasa Stanisława Szembeka, przyjaciela i sojusznika politycznego króla. Były one rozdawane na pogrzebie prymasa. Nie ustalono kto zamówił ani kto wykonał te numizmaty.

Inny przykład emisji prywatnych z czasów Augusta II Mocnego to miedziane monety okolicznościowe (pamiątkowe) z roku 1720. Zostały one wybite w prywatnej mennicy saskiego medaliera Christiana Wermutha w Gotha. Były wzorowane na miedzianych szelągach Jana Kazimierza. Do niedawna błędnie uznawano je za monety próbne. Jak dotąd nie ustalono z jakiej okazji wyemitowano te szelągi.

Uniwersał Jerzego Przebendowskiego

Na podstawie upoważnienia Sejmu Niemego, dnia 2 marca 1717 Jerzy Przebendowski – podskarbi wielki koronny w latach 1703-1729 – wydał uniwersał wprowadzający ład monetarny obowiązujący aż do czasu reforma Stanisława Augusta. Wzajemny stosunek wartości poszczególnych nominałów został ustalony zgodnie z ich kursem rynkowym. Uniwersał określił ceny poszczególnych nominałów w odniesieniu do obrachunkowego (niewybijanego fizycznie) grosza miedzianego. I tak:

- dukat odpowiadał wartości 540 groszy
- talar (saski talar species został zrównany z talarem polskim) – 240 groszy
- ort (został zrównany z tymfem) – 38 groszy
- złoty – 30 groszy
- szóstak – 12 grosza
- trojak – 5 groszy
- szeląg – 1/3 grosza

Uniwersał Przebendowskiego uzgadniał system monetarny Polski i Saksonii umożliwiając obieg monet saskich w Polsce.

Mennica gdańska

W czasie długiego panowania Augusta II Mocnego mennica gdańska była uruchamiana tylko dwukrotnie. W latach 1698 i 1699 wybito niewielką liczbę dukatów i dwudukatów, zaś w roku 1715 wyemitowano szelągi. Mennicą kierowali kolejno: Daniel Lagatz, Zachariasz Arsenburg ze Sztokholmu i od 1716 roku Izrael Rediger. Funkcję probierza sprawował początkowo Dawid Schirmer, a od roku 1698 – Daniel Sievert. W roku 1730 sprowadzono do gdańska medaliera Pawła Piotra Wernera.

Dariusz Marzęta