Katalog monet Jana Kazimierza 1649-1668

Jan Kazimierz był ostatnim przedstawicielem dynastii Wazów, który zasiadał na polskim tronie. Przyszedł na świat w roku 1609. Spośród burzliwych przygód jego młodości, najsilniejsze piętno odcisnęły na nim wydarzenia z roku 1638, kiedy to udając się do Hiszpanii (przez Francję) aby objąć stanowisko wicekróla Portugalii, został uwięziony przez kardynała Richelieu. Wolność odzyskał dopiero w roku 1640, po oficjalnej interwencji władz Rzeczypospolitej. W roku 1646, mimo braku święceń kapłańskich, otrzymał od papieża Innocentego X godność kardynalską, której zrzekł się w roku następnym (na wieść o śmierci królewicza Zygmunta, która stawiała go na pozycji następcy tronu). Po śmierci Władysława IV, w roku 1648 został wybrany na króla Polski. Uroczystość koronacji miała miejsce w styczniu następnego roku. Jako władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów Jan II Kazimierz musiał stawić czoła całej serii wojen, po których państwo polskie wyszło bardzo osłabione i okrojone terytorialnie (utrata lewobrzeżnej Ukrainy na rzecz Rosji, ostateczna utrata Inflant na rzecz Szwecji). Wspomniane wojny to: powstanie Chmielnickiego, wojna z Rosją ( 1654-1667), potop szwedzki (1655-1660). Ostatnie lata panowania Jana Kazimierza zdominowały konflikty wewnętrzne, w tym wyniszczający kraj rokosz Lubomirskiego. Mimo zwycięstwa w krwawej bitwie pod Mątwami (1666) i zakończenia rokoszu (ugoda w Łęgonicach), król musiał zrezygnować z planowanych reform politycznych. W roku 1668 abdykował. W roku następnym wyjechał do Francji, gdzie objął godność opata klasztoru Saint Germain-des-Prés. Zmarł w 1672 roku.

Reforma 1650 roku

Pierwsze spośród licznych wydarzeń historii monetarnej czasów Jana Kazimierza to reforma z roku 1650. Jej ambicją była emisja pieniądza pełnowartościowego. Podstawę reformy stanowiło otwarcie mennic koronnych (Kraków, Poznań, Bydgoszcz, Wschowa) i oparcie talara na stopie cesarskiej. Wartość talara ustalono na 90 groszy. Niższe nominały miały zawierać proporcjonalnie mniej srebra. Wprowadzono wówczas po raz pierwszy w historii polskiego pieniądza szelągi (szerokie) bite z czystej miedzi. Waga grzywny krakowskiej została podniesiona do 201,866 g. Reforma okazała się pozbawiona realizmu, a produkcja mennicza nieopłacalna. W konsekwencji, w latach 1652-1653 zaniechano emisji lub nieoficjalnie obniżono zawartość srebra w nominałach niższych od talara. W roku 1654 sejm odszedł od wyśrubowanych standardów reformy z roku 1650.

Emisje litewskie 1652-1653

Przedstawiciele Litwy nie uczestniczyli w pracach nad ordynacją z roku 1650. Z tego powodu podskarbi litewski Gedeon Michał Tryzna nie czuł się związany jej postanowieniami. W roku 1652 mennica wileńska rozpoczęła emisję monet, na których widniała liczba odnosząca się do relacji danego nominału do talara: na szóstakach – 15 (1/15 talara), na trojakach – 30, na półtorakach - 60, na groszach – 90. Na bilonowych szelągach napisowych nie umieszczano oznaczenia liczbowego. Z kolei na monetach bez napisu otokowego, nazywanych szelągiem, dwupieniądzem lub dwudenarem wprowadzono oznaczenie 360. W roku 1653 z powodu epidemii dżumy, a potem najazdu moskiewskiego, praca mennicy wileńskiej została przerwana na 11 lat.

Mennictwo koronne w czasie potopu szwedzkiego

W czasie wybuchu wojny ze Szwecją w roku 1655 działała mennica koronna w Krakowie. Miasto skapitulowało 19 października. Mennica wraz z całym wyposażeniem została przejęta przez Szwedów, którzy do roku 1657 bili monety z imieniem Jana Kazimierza.

W warunkach wojny ze Szwecją, w roku 1656 uruchomiono mennicę lwowską. Bito tu orty i szóstaki charakteryzujące się wyjątkowym prymitywizmem wykonania (zarówno pod względem technicznym, jak i estetycznym). Kruszec wykorzystywany do produkcji menniczej pochodził ze sreber kościelnych, ofiarowanych przez Kościół na walkę z heretyckim najeźdźcą. Mennicę lwowską zamknięto na początku 1657 roku.

Mennice koronne po potopie szwedzkim: Bydgoszcz, Lwów, Kraków, Poznań

Po wyparciu wojsk szwedzkich z terytorium Rzeczypospolitej, rozpoczęły pracę mennice koronne: najpierw krakowska i poznańska, potem dołączyły bydgoska i lwowska. W tym okresie w mennicach koronnych bito: półtoraki, trojaki, szóstaki, orty, monety złote (półdukaty, dukaty i dwudukaty) oraz okazowe talary w Bydgoszczy i we Lwowie. W roku 1662 utworzono strukturę organizacyjną o nazwie Mennica Generalna Krakowska, której podporządkowane zostały wszystkie zakłady koronne. Dzierżawcą MGK został Andrzej Tymf.

Boratynki

W roku 1659 w Ujazdowie i w Krakowie rozpoczęto emisję podwartościowych (kredytowych) szelągów koronnych. Były to małe miedziane monety bite wg projektu Tytusa Liwiusza Boratiniego, od którego nazwiska wzięła się ich współczesna, nieoficjalna nazwa. Cel tego przedsięwzięcia stanowiło pokrycie długów skarbu państwa, a zwłaszcza zaspokojenie żądań finansowych stojącego na krawędzi buntu, nieopłaconego wojska. Do mennic koronnych bijących boratynki dołączyły mennice litewskie: w Ujazdowie, Oliwie, Wilnie, Kownie i Malborku. Ogromna emisja boratynek w latach 1659-1667, wynosząca ok. 2 miliardów sztuk, była jedną z przyczyn inflacji oraz szerzej – kryzysu gospodarczego Rzeczypospolitej. Towarzyszyło jej zjawisko fałszerstw na wielką skalę. Nazwa „boratynka” jest określeniem współczesnym, nie występującym w XVII wieku.

Mennictwo miejskie: Gdańsk, Toruń, Elbląg

Przez cały okres panowania Jana Kazimierza rozwijała się produkcja mennicza miast pruskich. W roku 1650 Gdańsk, Toruń i Elbląg przystąpiły do reformy monetarnej, z której jednak w krótkim czasie wycofały się (podobnie jak mennice koronne). W czasie potopu Elbląg i Toruń znalazły się pod szwedzką okupacją, bijąc dla Szwedów szeroki wachlarz nominałów. Gdańsk, który uniknął szwedzkiej niewoli emitował w tym okresie duże ilości dukatów, a także orty i bilonowe szelągi. Po zakończeniu wojny ze Szwecją (1660), Toruń i Elbląg dołączyły do Gdańska i same rozpoczęły bicie szelągów bilonowych, jednocześnie odmawiając przyjmowania miedzianych boratynek.

Tymfy – pierwsze polskie złotówki

Nazwa „tymf” („tynf”) powstała od nazwiska Andrzeja Tymfa, dzierżawcy mennic koronnych i pomysłodawcy nowego nominału. Podobnie jak boratynki, tymfy były monetami podwartościowymi (kredytowymi). Deklarowana i zapisana na rewersie wartość monety wynosiła 30 groszy. W rzeczywistości zawartość srebra w tymfie odpowiadała wartości ok. 15 groszy. Odwołujący się do uczuć patriotycznych napis na awersie uzasadniał podwartościowy charakter monety: DAT PRETIVM SERVATA SALVS POTIORQ3 METALLO EST, co w wolnym tłumaczeniu brzmi: wartość tej monecie nadaje ocalenie kraju, co jest droższe od metalu (srebra). Tymfy emitowano we Lwowie, Krakowie i w Bydgoszczy w liczbie ok. 6 milionów sztuk. Stały się one wraz z boratynkami symbolem upadku Rzeczypospolitej.

Monety księstwa opolsko-raciborskiego

Po śmierci Władysława IV księstwa opolskie i raciborskie objął biskup wrocławski Karol Ferdynand – młodszy brat Jana Kazimierza. Dopiero po śmierci biskupa w roku 1655 księstwa trafiły do Jana Kazimierza, który przekazał je żonie – Ludwice Marii. W latach 1657-1661 mennica opolska emitowała trzykrajcarówki z imieniem Jana Kazimierza napisem: MONETA NOVA REGNI POLONIE. Ponadto, w roku 1664 wybito monety piętnastokrajcarowe, zaś w roku 1666 – jednokrajcarowe.

Dariusz Marzęta