Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego

Stanisław August Poniatowski herbu Ciołek był ostatnim królem Pierwszej Rzeczypospolitej (1764-1795). Urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie. Nazywał się wówczas Stanisław Antoni. Drugie imię August przyjął po koronacji. W młodości uzyskał wszechstronne i staranne wykształcenie. W latach pięćdziesiątych przebywał w Petersburgu, gdzie wdał się w romans z wielką księżną Katarzyną – przyszłą cesarzową Rosji Katarzyną II. Znajomość ta okazała się bardzo przydatna. W roku 1764 objął tron polski w wyniku wojskowej interwencji Rosji. W tym okresie był związany z wpływową Familią Czartoryskich. Po pewnym czasie pojawiły się rozbieżności między polityką Stanisława Augusta a Familii. Początkowo król starał się prowadzić samodzielną politykę reform ustrojowych. Wobec sprzeciwu Rosji, Prus i Austrii zaniechał jednak swoich ambitnych planów. W okresie ponad trzydziestoletniego panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego w Polsce miały miejsce wielkie zawirowania dziejowe. Król był raczej ich biernym obserwatorem i niekiedy uczestnikiem mimo woli, niż kreatorem. Dotyczy to takich wydarzeń jak: konfederacja barska (1768-1772), pierwszy rozbiór Polski (1772), wojna z Rosją (1792), drugi rozbiór Polski (1793), powstanie kościuszkowskie (1794), trzeci rozbiór Polski (1795). Pierwszoplanową rolę odegrał natomiast w okresie Sejmu Czteroletniego jako jeden z głównych twórców Konstytucji 3 maja 1791 roku. Posiadając bardzo ograniczone możliwości wpływu na bieg wydarzeń politycznych, król skupił się na działalności na polu kultury. Do najbardziej znanych jego działań w tym zakresie należą: założenie w Warszawie Teatru Narodowego oraz pisma „Monitor”, organizowanie słynnych „obiadów czwartkowych”, czy wspieranie utalentowanych artystów. Po trzecim rozbiorze Polski Stanisław August abdykował (1795). Zmarł 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Ocena panowania ostatniego króla Pierwszej Rzeczypospolitej do dziś stanowi przedmiot sporu historyków.

Mennictwo miejskie

W czasach Stanisława Augusta działały w Polsce cztery mennice: dwie miejskie – w Gdańsku i Toruniu oraz dwie państwowe – w Krakowie i Warszawie. Spośród nich trzy pierwsze funkcjonowały jedynie na początku omawianego okresu. Z kolei mennica warszawska pracowała do samego końca, do roku 1795.

Mennica gdańska wyemitowała wówczas:

- szelągi (1765 i 1766)
- trojaki (1765 i 1766)
- szóstaki (1764 i 1765)
- ołowiane próby dwuzłotówki (1767) i dukata (1765)

Produkcja mennicza mennicy toruńskiej:

- szelągi (1765)
- trojaki (1764 i 1765)
- szóstaki (1765)

Emisje Gdańska i Torunia były niezgodne z zamierzeniami króla, który planował wielką reformę monetarną. W związku z tym zażądał od miast Prus Królewskich wylegitymowania się przywilejami menniczymi. Miasta odmówiły – twierdząc zgodnie z prawdą – iż biją monetę legalnie i oficjalnie od roku 1457. Król nie zamierzał jednak ustąpić. W roku 1767 Gdańsk, Toruń i Elbląg zostały wezwane do stawienia się przed sądem królewskim w celu rozliczenia się z nielegalnych emisji w okresie panowania Augusta III Sasa. Miasta Prus Królewskich zostały de facto zaszantażowane: jeśli zrezygnują ze swych praw menniczych, proces zostanie umorzony. Miasta uległy szantażowi, a król miał wreszcie wolne pole do wprowadzenia wielkiej reformy monetarnej.

Reformy monetarne

Pierwsza reforma króla weszła w życie w roku 1766. Polska dołączyła do tzw. stopy konwencyjnej. Był to system monetarny obowiązujący od roku 1753 w Austrii, w krajach południowoniemieckich i w Saksonii, którego podstawą był dukat niderlandzki oraz talar wybijany w liczbie 10 egzemplarzy z kolońskiej grzywny czystego srebra.

Talar Stanisława Augusta dzielił się na osiem złotych. Złotówka zawierała z kolei cztery srebrne gorsze. Talar dzielił się więc na 32 srebrne grosze. Stosunek grosza srebrnego do miedzianego został określony na 1 do 7 ½. Talary, złotówki oraz grosze stanowiły podstawowe jednostki. Emitowano jednak również ich wielokrotności oraz frakcje takie jak półtalary, dwuzłotówki i półzłotki (dwugroszówki) wśród monet srebrnych oraz trojaki, półgrosze i szelągi wśród monet miedzianych.

W wyniku reformy w Polsce weszły do obiegu nowe monety – piękne pod względem estetycznym i pełnowartościowe. Ta ostatnia okoliczność okazała się jednak problemem. W sąsiadujących z Polską Prusach obowiązywała inna stopa mennicza. W Rzeczypospolitej bito 10 sztuk talarów z grzywny, w Królestwie Pruskim zaś 14. Talary polskie posiadały więc wyższą wartość niż pruskie. W efekcie doprowadziło to do procederu masowego wywożenia z Rzeczypospolitej monety polskiej oraz sprowadzania do Polski monety pruskiej o niższej wartości. Dodatkowo w 1765 roku Fryderyk II Hohenzollern uruchomił na olbrzymią skalę produkcję fałszywych monet polskich. W konsekwencji zwiększało to dodatkowo ilość srebra „wyprowadzanego” z Polski.

***

W latach osiemdziesiątych władze polskie zareagowały na opisaną wyżej sytuację. W 1782 roku zabroniono wywozu monety polskiej poza granice państwa, a w 1787 roku uniwersałem Komisji Skarbu Koronnego wprowadzono kolejną reformę monetarną. Kurs dukata został zmieniony z 16 ¾ złotego na 18 złotych, co było zgodne z jego wartością rynkową. Z kolei stopa mennicza złotówki została podniesiona z 80 do 83 ½ z grzywny kolońskiej. Posunięcie to znacząco zmniejszyło zysk płynący z przebijania polskich srebrnych monet na pruskie. Talar nadal składał się z ośmiu złotych. Zawierał jednak mniej srebra, standard złotówki został bowiem obniżony. Druga reforma zakończyła emisję srebrnych groszy i półzłotków. Do obiegu weszła natomiast nowa, srebrna moneta o wartości 10 groszy miedzianych.

***

Powstanie kościuszkowskie przyniosło trzecią, ostatnią już reformę monetarną Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wiązała się ona z potrzebą zapewnienia środków finansowych powstańczej armii. Oto główne założenia reformy:

- zmieniono stopę menniczą z 83 ½ na 84 ½ złotego z grzywny kolońskiej
- w miejsce talarów ośmiozłotowych pojawiły się sześciozłotowe
- rozpoczęto emisję nowej monety o wartości 6 groszy miedzianych. Była to moneta bilonowa podwartościowa
- dziesięciogroszówki bito w liczbie 253 ½ z grzywny kolońskiej (mimo iż napisy na monetach informowały, że zostały one wybite w ilości 250 ½ z grzywny)

System pieniężny wprowadzony w Rzeczypospolitej w roku 1794 spowodował, że moneta polska była nieco mniej wartościowa od pruskiej z punktu widzenia zawartości srebra. Można to było wyzyskać ściągając z rynku monetę pruską i przebijając ją na polską. Nie udało się jednak zrealizować takiego pomysłu. W następnym roku państwo polskie przestało istnieć.

Jan Filip Holzhaeusser i królewskie złoto

Panowanie ostatniego króla Pierwszej Rzeczypospolitej jest oceniane różnie, często bardzo krytycznie. Jednego Stanisławowi Augustowi nie można jednak odmówić: wydobył on polskie mennictwo ze stagnacji i chaosu epoki saskiej. Dzięki jego polityce monetarnej w Rzeczypospolitej pojawił się pieniądz stabilny i pełnowartościowy. Król wywierał przy tym osobisty wpływ na zarówno na reformy systemu monetarnego, jak i na wymiar artystyczny samych monet.

Monety Stanisława Augusta stanowią przykład klasycyzmu w najlepszym wydaniu. Główna zasługa przypada tu Janowi Filipowi Holzhaeusserowi (1741-1792), który był zatrudniony w mennicy warszawskiej od roku 1766 jako rytownik stempli. Po śmierci Holzhaeussera jego następcą na tym stanowisku został Jan Jakub Reichel, pracujący u boku Mistrza od 1787 roku. Przykładem znakomitej sztuki rytowniczej klasycyzmu są dukaty Stanisława Augusta, bite do roku 1795. Dodatkowo w czasach powstania kościuszkowskiego wprowadzono dwa nowe nominały: stanislasdory – monety o standardzie 3 dukatów oraz półstanislasdory posiadające wartość 1 ½ dukata.

Dariusz Marzęta