Katalog monet Władysława IV (1632-1648)

Władysław Waza przyszedł na świat w roku 1595. Od wczesnych lat młodzieńczych ojciec wdrażał go – jako najstarszego syna – w sprawy publiczne i wojskowe (np. od 1611 roku królewicz brał udział w obradach sejmu). Był świetnie wykształcony, znał kilka języków, miał liczne pasje (opera, sztuki plastyczne, architektura, myślistwo). Utrzymywał kontakty z najwybitniejszymi przedstawicielami kultury i nauki tego okresu (m.in. z Rubensem, Galileuszem). Był bardzo lubiany przez szlachtę. Nie cieszył się niestety dobrym zdrowiem. W roku 1610 po zwycięstwie wojsk polskich pod Kłuszynem, bojarzy wybrali go na cara. Choć w roku 1613 Władysław został zdetronizowany (na tronie carskim zasiadł Michał I Romanow), używał tytułu cara do roku 1635. Po śmierci ojca, w roku 1632 szlachta polska wybrała go na króla. Koronacja odbyła się 6 lutego 1633 roku. Król Władysław IV Waza w polityce międzynarodowej występował z pozycji siły. W 1632 roku Moskwa złamała rozejm i rozpoczęła oblężenie Smoleńska. Latem 1633 roku Władysław IV, na czele dwudziestokilkutysięcznej armii ruszył na odsiecz obleganemu miastu i rozbił wojska rosyjskie. W konsekwencji doprowadziło to do podpisania korzystnego dla Polski pokoju w Polanowie w roku 1634 (przyłączenie ziemi smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej). Jeszcze w trakcie negocjacji pokojowych z Rosją Władysław IV rozpoczął zakrojone na szeroką skalę przygotowania do wojny z Turcją, gdyż ta zaczęła gromadzić wojska przy południowej granicy Rzeczypospolitej. Presja wywarta na Imperium Osmańskie spowodowała, że jeszcze przed wybuchem przewidywanej wojny rozpoczęły się rokowania i podpisano porozumienie na zasadzie status quo. Z kolei w obliczu wygasającego rozejmu ze Szwecją (1635) Władysław IV – przy poparciu sejmu – rozpoczął przygotowania do kolejnego starcia. Ich efektem było m.in. utworzenie niewielkiej floty składającej się z 12 okrętów. Do wojny jednak nie doszło. We wrześniu 1635 roku w Sztumskiej Wsi przedłużono rozejm ze Szwecją do roku 1661. Pod koniec życia Władysław IV planował jeszcze wyprawę przeciwko Turcji. Zamierzał wykorzystać do tego wojska kozackie. Na plany te nie wyraził jednak zgody polski sejm, co wywołało wielkie niezadowolenie kozaków i było jedną z przyczyn powstania Chmielnickiego w roku 1648. Władysław Waza zmarł w tym samym roku.

Mennictwo koronne

W ciągu całego okresu rządów Władysława IV obowiązywał – sięgający jeszcze czasów jego ojca – zakaz emisji monety drobnej. Mennice koronne biły więc tylko grube nominały: dukaty i ich wielokrotności oraz półtalary, talary i ich wielokrotności. Monety koronne Władysława IV emitowały dwie mennice: bydgoska (do roku 1644) i krakowska (od roku 1644). Wśród produkcji krakowskich pojawiły się ciekawe przedstawienia portretu królewskiego w ujęciu ¾.

Zakaz emisji monety drobnej wprowadziła konstytucja sejmowa z roku 1627. Od początku rządów Władysława Wazy próbowano (bezskutecznie) doprowadzić do zniesienia tego prawa. W mennicy koronnej w Bydgoszczy zostały przygotowane próbne odbitki trojaków, szóstaków oraz ortów, które miały zostać zaprezentowane podczas obrad sejmu (1635). Posłowie nie ugięli się jednak i do końca panowania Władysława IV mennice Rzeczypospolitej mogły emitować jedynie monetę grubą.

Mennictwo litewskie

W omawianym okresie mennica litewska nie działała. Wyjątek stanowiło wybicie przez wardajna wileńskiego Hanusza Trylnera monety próbnej. Był to portugał (10 dukatów) zaprezentowany podczas obrad sejmu w roku 1640. Uwagę zwracała umieszczona na monecie bardzo rozbudowana tytulatura Władysława Wazy: VLADIS[laus] IIII D[ei] G[ratia] REX POL[oniae] ET SVE[ciae] MAG[nus] DVX LIT[uaniae] RVSS[iae] PRVSS[iae] – MASO[viae] SAMOGI[tiae] LIVONIEQ3[ue] SMOLENS[ciae] SEVERI[ae] CZARNE[hoviae] ETC. Jak widać zostały tu uwzględnione zdobycze terytorialne Rzeczypospolitej po pokoju polanowskim (ziemie: smoleńska, czernihowska i siewierska).

Mennictwo miejskie

Mennictwo miejskie w omawianym okresie reprezentowały emisje Gdańska, Torunia i Elbląga. Mennica gdańska biła donatywy (wielokrotności dukatów w formie medalu), monety złote (dukaty i dwudukaty) oraz monety srebrne (talary oraz półtalary). Na talarach przez pewien okres umieszczano popiersie władcy w ujęciu ¾. Emisje mennicy toruńskiej były podobne: donatywy, dukaty, talary oraz półtalary. Z kolei mennica w Elblągu wybiła tylko pamiątkowe talary z datą 1635 (odnoszącą się do rozejmu w Sztumskiej Wsi), gdzie na awersie umieszczono portret króla w ujęciu ¾ w prawo. Na rewersie wokół herbu miasta widniał napis po łacinie – „Elbląg w wojnie ocalony”. Lata panowania Władysława IV Wazy (1633-1648) niemal pokrywają się z działalnością i pobytem w Polsce Sebastiana Dadlera (1635-1648), medaliera gdańskiego i jednego z najwybitniejszych artystów ówczesnej Europy. Wywarł on znaczący wpływ na rozwój sztuki medalierskiej w Polsce. Zasłynął przede wszystkim jako autor donatyw bitych w złocie oraz srebrze, gdzie upamiętniał najważniejsze wydarzenia epoki: zwycięstwo nad wojskami moskiewskimi pod Smoleńskiem, rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi, ślub Władysława Wazy z arcyksiężniczką austriacką Cecylią Renatą, czy medal wybity dla hetmana polnego litewskiego Janusza Radziwiłła upamiętniający stłumienie rokoszu kozackiego oraz zdobycie Kijowa. Sebastian Dadler ściśle współpracował z Janem Hoehnem starszym, kolejnym z szeregu wybitnych medalierów działających w siedemnastowiecznej Polsce. Niektóre medale stanowią wspólne dzieło obydwu mistrzów.

Mennictwo królewicza Władysława (jako cara Moskwy)

W 1610 roku bojarzy wybrali królewicza Władysława na cara Moskwy. Mimo iż nigdy nie objął on de facto tronu moskiewskiego, wyemitowano kopiejki z jego imieniem. Były one bite w Moskwie (srebrne i bardzo rzadkie złote) oraz w Nowogrodzie (bardzo rzadkie srebrne). Kopiejka stanowiła wartość 1/100 rubla, który był wówczas jednostką obrachunkową. Ze względu na charakterystyczny kształt, kopiejki rosyjskie z tego okresu są nazywane „łezkami”. Nietypowy kształt monet wynikał z technologii produkcji. Bito je bowiem bezpośrednio na srebrnym drucie, jego szerokość była zaś mniejsza od średnicy uderzającego stempla. W konsekwencji, monety od razu po wybiciu były „niekompletne” – brakowało im części napisu i fragmentu rysunku. Napis na awersie (cyrylicą) był następujący: CAR I WIELKIJ KNIAŹ WŁADYSŁAW ŻYGIMONTOWICZ WSIEJA RUSI. Rysunek na drugiej stronie monety przedstawiał jeźdźca z kopią (stąd kopiejka).

Mennictwo opolsko-raciborskie

W roku 1645 Władysław IV przejął od Habsburgów księstwa opolskie i raciborskie. Stanowiły one zastaw za pożyczkę (200 tysięcy dukatów) oraz za niewypłacone posagi Habsburżanek (500 tysięcy talarów) – Anny i Konstancji (kolejnych żon Zygmunta III) oraz Cecylii Renaty (żony Władysława IV). Po objęciu we władanie wspomnianych księstw Władysław IV uruchomił mennicę na zamku w Opolu, gdzie bito trzykrajcarówki na stopę śląską.

Dariusz Marzęta